दमक /
भुटानमा राम्रो सम्पन्न परिवार भित्र जन्मे । मेरो बाल्यकाल समेत यसरी सुखसयलमा नै बित्यो । सानैमा राम्रो शिक्षा अध्ययन गर्ने मौका पाए । त्यसैले त्यो बेला नै मैले डाक्टरी पढ्ने अवसर समेत पाएँ । यो डाक्टरी पेशाले मलाई तत्कालिन भुटानको राजदरबार भित्र पारिवारिक जस्तै नजिकको सम्बन्ध स्थापित भयो ।
म दरबार भित्रको चिकित्सक हँदै गर्दा भुटानमा एक प्रकारको राजनीतिक आन्दोलन समेत सुरु भयो । भुटानमा भाषिक स्वतन्त्रता तथा मानवअधिकारको आन्दोलन उठ्न थालेपछि त्यहाँको सरकारले छानीछानी नेपाली भाषी भुटानी नागरिकलाई देश निकाला गर्न थाल्यो । अगुवा नेता तथा भुटानी शरणार्थी स्वेदश फिर्ती समिति (बिआरआरआरसी) का अध्यक्ष डाक्टर भम्पा राईले समेत यही आन्दोलनको पक्षमा उभिएर देश छाड्नु भयो ।
यसै क्रममा धेरै नेपाली भाषी भुटानी नागरिक भुटान छाडेर भारतको बाटो हुँदै पूर्वी नाका काँकडभिट्टाबाट नेपाल प्रवेश गरे । तत्कालिन अवस्थामा लगभग एक लाख २१ हजार भुटानी नागरिक शरणार्थी बनाएर देश निकाला गरियो । त्यो अवस्थामा पनि मलाई लखेटिएको होइन तर सबै नेपाली भाषी आमा बुबा दाजुभाइ दिदीबहिनी लखेटिएपछि म मात्र बस्नु आफ्नो आस्था नैतिकताले सहज लागेन । सबै नेपाली भाषी भुटानी नागरिक देश निकाला भएपछि मैले यहाँ बसेर हुँदैन भन्ने निणर्य गरे । उनीहरुलाई साथ दिनु यो बेला मेरो दायित्व हो मैले यही सोचेँ नेपालका शिविर टीमाई, माई, हुँदै बेलडाँगी शिविरमा बसँ ।
शरीर हृष्टपुष्ट थियो । कपाल कालो थियो । मुखभरी भरिला दाँत थिए । मनमा आँट अनि जोसजाँगरले भरिएको थियो । ३३ वर्ष अघि लखेटिँदा डाक्टर राई यस्तै भरीलो जवानी शरीर लिएर नेपाल आएका थिए ।
भुटानमा भाषिक अधिकार र मानव अधिकारको बिषयमा आवाज उठाउँदा उहाँ अन्य शरणार्थीसँगै भुटान सरकारले लखेटेको थियो । भुटानमा रहँदा तत्काल भुटानी राजदरबारभित्रको विश्वासपात्र राजपरिवारको निजी चिकित्सकको रुपमा समेत लामो समय काम गरेका डाक्टर नेपाल आएर भुटानी शरणार्थीको पक्षमा त्यसरी नै लडिरहनु भयो । तत्काल डाक्टर राईले चाहँदा राम्रो सुविधासम्पन्न जीवन जिउन कुनै समस्या थिएन ।
नेपालमा शरणार्थी भएर आउँदै गर्दा सन् १९९० मा उनी ३९ वर्षका जवान थिए । नेपाल आएर लगातार स्वदेश फिर्तीको पक्षमा बिभिन्न आन्दोलनको अगुवाइ गरेका डाक्टर राईले भुटान त जान सक्नुभएन तर आवाज उठान भने थाक्नु भएको छैन । यो बीचमा शरणार्थीका धेरै चरणका स्वदेश फिर्तीको पक्षमा आन्दोलन भए ।
अब मेरो शरीर पनि अस्वस्थ्य अवस्थामा बृद्ध हुँदै गएर गलेको छ तर स्वदेश फिर्ने आन्दोलनकोे आशा जाँगर भने ताजै छ डाक्टर राई भन्छन्- डाक्टर राईले नेपाल छिर्दाको पोटिला गाला चाउरी परेका छन् । हृष्टपुष्ट पाखुराको मासुले छोडेर छाला झुण्डिन थालेको छ । कपाल पाक्दै गएको छ । मुखका दाँतले ठोस बस्तु खान नसक्ने भएका छन् । आवाज मधुरो हुन थालेको छ । तर उनको मनमा एक दिन भुटानी शरणार्थी स-सम्मान स्वदेश फिर्न पाउने आशा मरेको छैन ।
पछिल्लो सयम स्वदेश फिर्ती विकल्पको रुपमा अघि सारिएको तेस्रो मुलुक पुनर्वासमा अधिकांश शरणार्थी गए । यो बीचमा भुटान फिर्न पाउनु पर्छ भन्ने शरणार्थी अगुवाई गर्ने डाक्टर राई भुटानी शरणार्थीसँगै निरन्तर आवाज उठाइ रहेका छन् । नेपालमा रहेका भुटानी शरणार्थी प्रिय चिकित्सक भएर अधिकांश शरणार्थीको निःशुल्क उपचार समेत गरेको बताउँछन् । शरणार्थीसँग पैसा थिएन त्यतिबेला मेरो क्लिनिकमा आएर उपचार गर्थे उनीहरुलाई मैले निःशुल्क नै धेरैको उपचार गरे ।
करिव डेढ लाखको हाराहारीमा आएका धेरै शरणार्थी शिविर छोडेर तेस्रो मुलुक पुनर्वासमा गए । जसरी डाक्टर राईलाई शरणार्थीले शिविरको साथ छोडेर तेस्रो मुलुक गए । यस्तै परिवारभित्र पनि नेपालमा आमा बुबा र श्रीमतीको मृत्यु भएपछि एक्लो पीडादायी जीवन गुजार्नु परेको दुःख पोख्छन् उनी । मलाई नेपालमा शरणार्थी जीवन बिताइरहँदा श्रीमती बितेको आलो घाउ छँदैछ । आमा, बुबाको स्मरणले त्यतिकै सताउने गरेको बताउँछन् ।
यस्तै विषम परिस्थितिमा समेत शरणार्थीले आफ्नो मुलुकमा ससम्मान फिर्न पाउनु पर्छ भन्ने आवाज भने उठाइरहेका छन् । भुटानी शरणार्थी त्यतिबेलाको अवस्थामा नेपालको पनि झापा र मोरङका बिभिन्न सात वटा शिविरमा थिए । शिविरको जीवन यापन निक्कै कष्टकर थियो । अहिले तेस्रो मुलुक पुनर्वासमा विश्वका आठ वटा मुलुकमा छरिएर बसेका छन् ।
शरणार्थी जहाँ जहाँ रहेपनि स्वदेशमा फिर्न पाउने अधिकार सुनिश्चित हुनु पर्ने उनको जोडदार माग छ ।
नेपालमा नयाँ सरकार गठन भए लगत्तै बिआरआरआरसीले प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवालाई ज्ञापन पत्र समेत पठाएको छ । यसमा अझै आफ्नो मुलुक फिर्न चाहने भुटानी शरणार्थीहरुलाई फिर्ता गर्न पहल गरियोस् माग गरिएको छ । भुटानमा आफ्नो खेतबारी, गाई, भैंसी, गोठ छोडेर आएका थिए । उनीहरु अहिले पनि भुटान फिर्न चाहन्छन् ।
नेपाल आएर हुर्के बढेका धेरैले नेपाल नै बस्ने रुची गरेका छन् । उनीहरुलाई नेपाल सरकारले भुटानी शरणार्थीको परिचय सहित सरकारी कार्यालयमा जन्म, मृत्यु, विवाह तथा घटना दर्तादेखि विद्यालयमा अध्ययन गर्न पाउने सुविधा समेत प्रदान गर्न थालेको छ । तर भुटान फिर्न चाहने शरणार्थीले कहिलेसम्म आफ्नो मुलुक फिर्न पाउने हुन् ? यो प्रश्न गरिरहेका छन् । हाल झापाको दमक बेलडाँगी र मोरङको पथरी शनिश्चरे शिविरमा गरी लगभग ६ हजार ५ शरणार्थी बस्दै आएका छन् ।