तेह्रथुम/
संरक्षणमा ध्यान नपुग्दा ऐतिहाँसिक, धार्मिक तथा पुरातात्वीक सम्पदाहरु लोप हुँदै गएका छन । पहिलो पुस्ताले संरक्षणमा ध्यान नपुर्याउनु र पछिल्लो पुस्ताले चासो नदिनुले यी र यस्ता सम्पदाहरु लोप हुँदै गएका हुन । पछिल्लो समय तेह्रथुमको छथर पञ्चकन्यामा रहेको योमुई चाम्खासिङ गढीको भने संरक्षण थालिएको छ । पुृर्वी नेपालमा बसोबास गर्दै आएका लिम्बु समुदाय सँग अस्तित्व जोडिएका ऐतिहाँसिक सम्पदाहरु लोप भई रहेको बेला तेह्रथुमको छथर पञ्चकन्यामा रहेको योमुई चाम्खासिङ (यक) गढी संरक्षणमा चासो दिन थालिएको छ ।
नेपाल एकिकरण पुर्व लिम्बुहरुको आ-आफ्नै गढ निमाणर् गरी राज्य सञ्चालन गर्दै आएका थिए । सोही अनुसार योमुई चाम्खासिङ गढी खजुम लिम्बुहरुको पुर्खाहरुको गढी रहेको थियो । संरक्षणको अभावमा भग्नाबशेस मात्रै रहेको यो गढी संरक्षणका लागी पुरातात्व बिभाग सँग सहकार्य गरी संरक्षणमा जुट्दै आएको गढी निमाणर् संयोजक तथा युवा खोज अभीयान्ता चिनकुमार लिम्बुले बताउनु भयो । गढी भन्ने बितिक्कै लिम्बु समुदायको ऐतिहाँसिक,धार्मिक र पुरातात्वीक सम्पदा सँग जोडिने गरेको पाईन्छ । यी समुदायको विवाह पश्चात सयमुन्द्री (बागदत्त) छिनाउँदा र लगान राख्दा गढीलाई सम्बोधन गर्ने गरिन्छ ।
लिम्बु समुदाय सँग अस्तित्व जोडिएको स्थल भएकाले संरक्षणमा जोड दिनु पर्ने स्थानीय अम्बिका खजुमको भनाई छ । गढी संरक्षणका लागी समिती नै निमाणर् गरी केही बर्ष अघिदेखी अभीयान थालनी भएको छ । खजुम लिम्बुहरुको पहिचानको रुपमा रहेको गढीलाई संरक्षण गर्दै पछिल्लो पुस्तालाई समेत अध्यायन गर्न सहज होस भन्ने उदेश्यले संरक्षणमा जुटेको योमुई चाम्खासिङ खजुमहाङ चुम्भोका केन्द्रिय अध्यक्ष उमेशचन्द्र पारघारीले बताउनु भयो ।